بررسی تطبیقی توحید و دعا و درخواست غیر خدا از دیدگاه علامه طباطبایی و رشیدرضا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم

2 استاد گروه علوم قرآن دانشگاه قم

چکیده

عبودیت خدا فلسفه اصلی زندگی بشر بوده و دعوت به توحید و عبادت خدای یکتا که از نیازهای غریزی و فطری انسان است، همواره سر لوحة رسالت تمام پیامبران و منادیان الهی بوده است و همة مذاهب و فرق اسلامی در این که عبادت مخصوص خداوند است، اتقاق نظر دارند؛ لیکن رفتار توسّل گونه برخی مسلمانان، همانند شیعیان که پیامبراکرمJ و یا اولیای الهی را می‌خوانند و در برابر قبور آنان اظهار تذلل و خضوع می‌کنند، مورد نقد جدی محمّد رشیدرضا در تفسیر المنار قرار گرفته است؛ درحالی‌که عموم مسلمانان همواره در طول تاریخ، نه تنها در اعتقاد که در سلوک رفتاری خود، بدان عمل کرده‌اند؛ مسأله اصلی این است که آیا چنانکه رشیدرضا می‌گوید، دعا و درخواست از غیر خدا و امامان معصومA، با توحید منافات دارد و عملی شرک آمیز است؟ این پژوهش با روش کتابخانه‌ای و رویکردی تحلیلی و تطبیقیِ دیدگاه علامه طباطبایی و رشیدرضا، با هدف دست‌یابی به دیدگاه صحیح از منظر قرآن و رفع اتهام از شیعیان در عبادت اولیاء و شرک در توحید عبادی، انجام گرفت که با بررسی مفاهیم اساسی به ویژه مفهوم عبادت، دعا در کتب لغت و کاربردهای قرآنی آن معلوم شدکه مصادیقی از دعا و درخواست از غیر خدا، که مورد نقد رشید رضا بوده‌است، نه تنها شرک نبوده که در راستای توحید و عبادت خدا می‌باشد.

کلیدواژه‌ها


ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣĤﺧﺬ و . ﮐﺮﯾﻢ ١ ﻗﺮآن . . اﺑﻦ ٢ ی ﺗﯿﻤﯿﻪ، ﺑﯽ اﻟﺪﯾﻦ اﺣﻤﺪ). .( ﺗﺎ اﻟﮑﺒـﺮی ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ اﻟﺮﺳﺎﺋﻞ و اﻟﻤﺴـﺎﺋﻞ .ﺑﯿـﺮوت :دار اﺣﯿـﺎء اﻟﺘـﺮاث اﻟﻌﺮﺑﯽ. . اﺑﻦ ٣ ). .(اﻟﻠﻐﻪ ١٩١٨ ﺪّ درﯾﺪ، ﻣﺤﻤ ﺟﻤﻬﺮة ٣ .ﺗﺤﻘﯿﻖ رﻣﺰی ﻣﻨﯿﺮ ﺑﻌﻠﺒﮑﻲ .ﺟﻠﺪ .ﭼﺎپ اول .ﺑﯿﺮوت :داراﻟﻌﻠـﻢ ﻟﻠﻤﻼﯾﯿﻦ. . اﺑﻦ ٤ ﺪّ ﻋﺒﺪاﻟﻮهﺎب .(اﻟﺸﺒﻬﺎت ١٤٢٠). ﻣﺤﻤ، ﮐﺸﻒ .اﻟﺮﯾـﺎض :وزارة اﻟﺸـﺌﻮن اﻻﺳـﻼﻣﯿﻪ واﻻﻗـﺎف واﻟـﺪﻋﻮة واﻻرﺷﺎد . . اﺑﻦ ٥ ). .(اﻟﻠﻐﻪ ١٤٠٤ ﻓﺎرس، اﺣﻤﺪ ﻣﻘﺎﯾﯿﺲ . ﺪ هﺎرون .ﻗﻢ :ﻣﮑﺘﺐ اﻻﻋﻼم اﻻﺳﻼﻣﯽ ّ .ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم ﻣﺤﻤ . اﺑﻦ ٦ ﺑﯽ .( ). ﺪ ﺑﻦ ﻣﮑﺮم ّ ﻣﻨﻈﻮر، ﻣﺤﻤ ﺗﺎ اﻟﻌﺮب ﻟﺴﺎن . .ﺑﯿﺮوت :دار اﺣﯿﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﯽ ٧. ). .(اﻟﻤﻮاﻗﻒ ﺑﯽ ١٢٨٦ اﯾﺠﯽ، ﻋﻀﺪاﻟﺪﯾﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ] . ﺑﯽ ﺟﺎ] :[ .[ ﻧﺎ ٨. ). .(آﻻءاﻟﺮﺣﻤﻦ ١٣٥١ ﺪﺟﻮادّ ﺑﻼﻏﯽ، ﻣﺤﻤ ﺗﻔﺴﯿﺮ . .ﺑﯿﺮوت :ﻣﻄﺒﻌﺔ اﻟﻌﺮﻓﺎن . ﺟﻮادی ٩ ). .(ﻗﺮآن ١٣٩٣ آﻣﻠﯽ، ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ در . .ﭼﺎپ هﻔﺘﻢ .ﻗﻢ :ﻣﺮﮐﺰ ﻧﺸﺮ اﺳﺮاء . اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ١٠ ﺟﻮهﺮی، ). .(اﻟﻌﺮﺑﯿـﻪ ١٣٦٨ ﺑﻦ ﺣﻤﺎد ﺗـﺎج اﻟﻠﻐـﻪ و اﻟﺼـﺤﺎح .ﭼـﺎپ دوم .ﺑﯿـﺮوت :دار اﻟﻌﻠـﻢ ﻟﻠﻤﻼﯾﯿﻦ . ١١. ). .( آن ١٣٨٩ ﺣﺒﯿﺒﯽ، ﺧﺎدم ﺣﺴﯿﻦ ﻧﻘﺪ وﺑﺮرﺳﯽ اﻧﺪﯾﺸﻪ وهﺎﺑﯿﺖ در ﻣﺴـﺌﻠﻪ ﺗﻮﺣﯿـﺪ و ﻟـﻮازم . ﭼﺎپ اول .ﻗﻢ .ﻣﺆﺳﺴﻪ آﻣﻮزﺷﯽ و ﭘﮋوهﺸﯽ اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ. ١٢. ). . .(١٤١٦ ﺪ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ ّ ﺣﺮ ﻋﺎﻣﻠﯽ، ﻣﺤﻤ وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﯿﻌﻪ ﭼﺎپ  ﺳﻮم .ﻗﻢ :ﻣﺆﺳﺴـﻪ آل اﻟﺒﯿـﺖ ﻻﺣﯿـﺎء اﻟﺘﺮاث. . ﺣﯿﺪری ١٣ ). .(ﺗﻮﺣﯿﺪ ١٣٨٧ ﻓﺮ، ﻣﺠﯿﺪ ﻣﺪرﺳﻪ ﺗﺮﻧﻢ . .ﭼﺎپ اول .ﻗﻢ :اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﻤﺼﻄﻔﯽ اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﻪ . روح ١٤ ﺧﻤﯿﻨﯽ، ). .(ﺳﯿﺎﺳﯽ ١٣٩٠ اﻟﻠﻪ وﺻﯿﺖ ﻧﺎﻣﻪ اﻟﻬﯽ . )ﺻﺤﯿﻔﻪ اﻧﻘﻼب .(ﭼﺎپ هﻔﺘﻢ .ﻗﻢ :داراﻟﻔﮑﺮ . ﺑﯽ ١٥ ﺧﻮﺋﯽ، اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ). .( ﺗﺎ اﻟﺒﯿﺎن ﻓﯽ ﺗﻔﺴﺮاﻟﻘﺮآن ﺑﯽ ] . . ﺟﺎ :[اﻧﻮار اﻟﻤﻬﺪی ١٦. ). .(١۴١۵ ﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ّ رازی، ﻓﺨﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤ اﻟﺘﻔﺴﯿﺮ اﻟﮑﺒﯿﺮ. )ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ اﻟﻐﯿﺐ .(ﻗﻢ :داراﻟﻔﮑﺮ ١٧. ). .(اﻟﻘـﺮآن ١٤١٦ ـﺪّ راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ، ﺣﺴﯿﻦ ﺑـﻦ ﻣﺤﻤ ﻣﻔـﺮدات اﻟﻔـﺎظ ﺷـﻤﺲ .ﻣﺤﻘـﻖ اﺑـﺮاهﯿﻢ . اﻟﺪﯾﻦ ﺑﯿﺮوت :داراﻟﮑﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﯿﻪ. ١٨. ). .(اﻟﻘﺮآن ١٤٠٤ ﺪّ رﺷﯿﺪرﺿﺎ، ﻣﺤﻤ دروس ﻣﻦ . .ﭼﺎپ دوم .ﺑﯿﺮوت :داراﻻﺣﯿﺎء اﻟﻌﻠﻮم ١٩. ). .(اﻟﻤﻨﺎر ١٤١٤ ﺪّ رﺷﯿﺪرﺿﺎ، ﻣﺤﻤ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻘﺮآن اﻟﻌﻈﯿﻢ اﻟﺸﻬﯿﺮ ﺑﺘﻔﺴﯿﺮ . .ﺑﯿﺮوت :داراﻟﻤﻌﺮﻓﻪ . ﺑﯽ ٢٠ ـــــــــــــــــــ). .( ﺗﺎ اﻟﺸﯿﻌﻪ اﻟﺴﻨﻪ و ﺑﯽ ] . ﺑﯽ ﺟﺎ] :[ .[ ﻧﺎ
۶٠ | دوﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪﺷﺒﻬﻪ ـ ﭘﮋوهﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻗﺮآﻧﯽ ١ ﺳﺎل اول، ﺷﻤﺎره ١٣٩٨ ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ،
. ﺑﯽ ٢١ .( ). ﺪ ﻣﺮﺗﻀﯽ ّ زﺑﯿﺪی، ﻣﺤﻤ ﺗﺎ اﻟﻘﺎﻣﻮس ﺗﺎج اﻟﻌﺮوس ﻣﻦ ﺟﻮاهﺮ ﺑﯽ ] . ﺑﯽ ﺟﺎ] :[ .[ ﻧﺎ ٢٢. ). .(اﻟﺘﻨﺰﯾـﻞ ١٤١٨ ﺪﺑﻦ ﻋﻤﺮ ّ زﻣﺨﺸﺮی، ﺟﺎراﻟﻠﻪ ﻣﺤﻤ اﻟﮑﺸﺎف ﻋﻦ ﺣﻘﺎﺋﻖ ﻏـﻮاﻣﺾ .ﺗﺤﻘﯿـﻖ اﻟﺸـﯿﺦ ﺪ ﻣﻌﻮض .اﻟﻄﺒﻌﺔ اﻻوﻟﯽ] .ﺑﯽ ّ ﻋﺎدل اﺣﻤﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻮﺟﻮد و اﻟﺸﯿﺦ ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤ . ﺟﺎ :[ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻟﻌﺒﯿﮑﺎن ٢٣. ). .( ١٣٧٣ ﺳﺒﺤﺎﻧﯽ، ﺟﻌﻔﺮ اﻟﻒ اﺳﻼﻣﯽ ﻓﺮهﻨﮓ ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻣﺬاهﺐ . .ﭼﺎپ اول .ﻗﻢ :ﺗﻮﺣﯿﺪ ). . ــــــــــ ٢٤ .( ١٣٧٣ ــــــــ ب ﺟﺎوﯾﺪ ﻣﻨﺸﻮر . .ﭼﺎپ ﺳﻮم .ﻗﻢ :اﻋﺘﻤﺎد ٢٥. ). .(وهﺎﺑﯿﺖ ١٣٧٦ ـــــــــــــــــ آﯾﯿﻦ . .ﭼﺎپ هﺸﺘﻢ .ﻗﻢ :دﻓﺘﺮ اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﻼﻣﯽ ٢٦. ). .(اﻟﻘﺮآن ١٤١٢ ﺪ ﺣﺴﯿﻦ ّ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ، ﻣﺤﻤ اﻟﻤﯿﺰان ﻓﯽ اﻟﺘﻔﺴﯿﺮ . .ﭼﺎپ ﭘﻨﺠﻢ .ﻗﻢ :ﻣﺆﺳﺴﻪ اﺳﻤﺎﻋﻠﯿﺎن ٢٧. ). .(اﻟﺒﯿﺎن ١٤٠٦ ﻃﺒﺮﺳﯽ، اﺑﯽ ﻋﻠﯽ اﻟﻔﻀﻞ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ ﻣﺠﻤﻊ . .ﺑﯿﺮوت :داراﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﯽ ٢٨. ). .(اﻟﻘﺮآن ١٤١٢ ﺪ ﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ ّ ﻃﺒﺮی، ﻣﺤﻤ ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﯿﺎن ﻋﻦ ﺗﺄوﯾﻞ آی . .ﺑﯿﺮوت :داراﻟﮑﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﯿﻪ . ﺑﯽ ٢٩ ﻃﺮﯾﺤﯽ، ﻓﺨﺮاﻟﺪﯾﻦ). .( ﺗﺎ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ. .ﺑﯿﺮوت :ﻣﮑﺘﺒﺔ اﻟﻬﻼل . ﺑﯽ ٣٠ ﻃﯿﺐ، ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ). .( ﺗﺎ اﻟﺒﯿﺎن اﻃﯿﺐ . .اﺻﻔﻬﺎن :اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﻼم ٣١. ). .(اﻣﺎم ١٣٧٨ ﻓﺎﺿﻠﯽ، ﻗﺎدر ﺷﺮح ﻣﺒﺴﻮط وﺻﯿﺖ ﻧﺎﻣﻪ . .ﭼﺎپ دوم .ﺗﻬﺮان :اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ ٣٢. ). .(١٤٢٥ ـﺪّ ﻓﺨﺮ رازی، اﻣـﺎم ﻣﺤﻤ ﺗﻔﺴـﯿﺮ اﻟﻔﺨـﺮ اﻟـﺮازی اﻟﻤﺸـﺘﻬﺮ ﺑﺎﻟﺘﻔﺴـﯿﺮ اﻟﮑﺒﯿـﺮ و ﻣﻔـﺎﺗﯿﺢ اﻟﻐﯿﺐ. .ﺑﯿﺮوت :داراﻟﻔﮑﺮ ٣٣. ). .(اﻟﻌﯿﻦ ١٤١٤ ﻓﺮاهﯿﺪی، ﺧﻠﯿﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﮐﺘﺎب اﺳﻮه .ﭼﺎپ اول .ﻗﻢ :اﻧﺘﺸﺎرات . ٣٤. ). . .(١٤٢٩ ﺪ ﺑﻦ ﯾﻌﻘﻮب ّ ﻓﯿﺮوزآﺑﺎدی، ﻣﺠﺪاﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤ ﻗﺎﻣﻮس اﻟﻤﺤﯿﻂ . ﺑﯿﺮوت :دار اﻟﮑﺘﺎب اﻟﻌﺮﺑﯽ ٣٥. ). .(اﻟﻤﻨﯿﺮ ١٤٠٥ ﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ اﻟﻤﻘﺮی ّ ﻓﯿﻮﻣﯽ، اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤ اﻟﻤﺼﺒﺎح . .ﭼﺎپ اول .ﻗﻢ :ﻣﻮﺳﺴﻪ داراﻟﻬﺠﺮه ٣٦. ). .(اﻟﻘﺮآن ١٣٧٦ ﻗﺮﺷﯽ، ﺳﯿﺪ ﻋﻠﯽ اﮐﺒﺮ ﻗﺎﻣﻮس اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ .ﭼﺎپ دوازدهﻢ .ﺗﻬﺮان :داراﻟﮑﺘﺐ . ٣٧. ). .(اﻟﻘﺮآن ١٤٣٣ ﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ّ ﻗﺮﻃﺒﯽ، اﺑﻮﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﻣﺤﻤ اﻟﺠﺎﻣﻊ ﻻﺣﮑﺎم . .ﺑﯿﺮوت :داراﻟﻔﮑﺮ ٣٨. ). .(اﻟﻤﺮاﻏﯽ ١٤١٨ ﻣﺮاﻏﯽ، اﺣﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ . .ﺑﯿﺮوت :داراﻟﮑﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﯿﻪ ٣٩. ). .(اﻟﻘـﺮآن ١٣٦٠ ﻣﺼﻄﻔﻮی، ﺣﺴﻦ اﻟﺘﺤﻘﯿـﻖ ﻓـﯽ ﮐﻠﻤـﺎت .ﭼـﺎپ اول .ﺗﻬـﺮان :ﺑﻨﮕـﺎه ﺗﺮﺟﻤـﻪ و ﻧﺸـﺮ ﮐﺘﺎب . . ﺟ ٤٠ ﻣﮑﺎرم ﺷﯿﺮازی، ﻧﺎﺻﺮ و ). .(ﻧﻤﻮﻧـﻪ ١٣٧٠ ﻤﻌﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺗﻔﺴـﯿﺮ .ﭼـﺎپ هﻔـﺘﻢ .ﺗﻬـﺮان :داراﻟﮑﺘـﺐ اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ . ٤١. ). .(راهﯽ ١٣٨۴ ــــــــــــــــــــــ وهﺎﺑﯿﺖ ﺑﺮ ﺳﺮ دو .ﭼﺎپ دوم .ﻗﻢ :اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺪرﺳﻪ اﻻﻣﺎم ﻋﻠـﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ . » .(١٣٩٠). ﻧﻮروزی، ﺣﺴﻨﻌﻠﯽ ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ و اﺟﺘﻬﺎدی ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻤﻨﺎر و اﻟﻤﯿﺰان در ﺷـﺮک .« ﺑﺎب ﺗﻮﺣﯿـﺪ و ﭘﺎﯾـﺎن ﻧﺎﻣﮥ ﺳﻄﺢ ﭼﻬﺎر ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺨﺼﺼﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺣﻮزه ﻋﻠﻤﯿﻪ ﻗﻢ.