تحلیل چالش قرآن و هیئت بطلمیوسی در مسئله هفت آسمان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه قرآن و علم، جامعه المصفی العالمیه؛ قم؛ ایران

چکیده

ماهیت و گستره آسمانها از مسائلی است که هم در آموزه‌های دینی و هم در تحقیقات تجربی مورد توجه بوده است. قرآن کریم در آیات متعددی از پدیده هفت آسمان سخن گفته و آن را نشانه‌ای از قدرت و علم الهی معرفی می‌کند. چیستی و مصداق هفت آسمان، از جمله مسائل مورد گفتگوی دانشمندان اسلامی بوده است. دسته‌ای از مفسران به تطبیق هفت آسمان با افلاک منظومه بطلمیوسی پرداخته و آن را متأثر یا بازگو کننده همان نظریه می دانند. مسئله‌ی محوری این پژوهش ، آزمون فرضیه تاثیرپذیری قرآن از فرهنگ زمانه و به طور خاص، نظریه منظومه بطلمیوسی است. بهره گیری از روش مطالعه تطبیقی و به کارگرفتن شیوه میان رشته ای در آیات مربوط به هفت آسمان و افلاک بطلمیوسی نشان از این دارد که تفاوتهای جدی بین این دو در ماهیت، محتوا، تعداد، مخلوق بودن یا ازلی و ابدی بودن، ثابت یا متحرک بودن، وجود دارد. برخلاف نظریه بطلمیوسی، قرآن کریم نزدیکترین آسمان از هفت آسمان، را دارای ستارگانی می داند که آزادانه در حال حرکتند. این آسمان همچون دیگر آسمانها مخلوق الهی و دارای اجلی مشخص است. این در حالیست که بطلمیوس از وجود نه فلک که ستارگان به هشتمین فلک چسبیده اند و به تبع آن حرکت می کنند و ازلی و ابدی اند سخن می گوید. سیاق و قرائن موجود در آیات قرآن تایید می کند که آنچه از آسمانها تا به امروز کشف شده است همه، جزئی از آسمان اول بوده و بشر هنوز از ماهیت آسمانهای دیگر بی‌اطلاع است.

کلیدواژه‌ها


  • قرآن کریم.
  • ابن عاشور، محمد بن طاهر. (1421 ق). التحریر و التنویر. بیروت: موسسه التاریخ.
  • ابن عربی، محی الدین. (1422 ق). تفسیر ابن عربی. بیروت. داراحیاء التراث العربی.
  • ابن فارس، احمد. (1420 ق). معجم مقاییس اللغة. چاپ سوم. بیروت: دارالکتب اسلامیه.
  • ابن کثیر، اسماعیل ابن عمر. (1415 ق). تفسیر القرآن العظیم. بیروت. داراحیاء التراث العربی.
  • ابن منظور، محمد بن مکرم. (1414 ق). لسان العرب. چاپ سوم. بیروت: دارصادر بیروت.
  • ابن ندیم، محمد بن اسحاق. (۱۳۴۳ ش). الفهرست. ترجمه رضا تجدد، تهران: انتشارات کتابخانه ابن سینا.
  • ابو حجر، احمد عمر. (1991 م). التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان. چاپ اول. بیروت: نشر دارقتیبه.
  • ابو ریحان بیرونی، محمد بن احمد. (1403 ق). تحقیق ما للهند. 1 جلد. چاپ دوم. بیروت: عالم الکتب.
  • ابوالفتوح رازی، حسین بن علی. (1365 ش) روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. مشهد. بنیاد پژوهشهای اسلامی.
  • ارسطو. (1379 ش). در آسمان. ترجمه اسماعیل سعادت. چاپ اول. تهران: هرمس.
  • آلن اف، چالمرز. (1381 ش). چیستی علم. ترجمه سعید زیبا کلام. تهران: سمت.
  • الهی قمشه‌ای، مهدی. (1363 ش). حکمت الهی عام و خاص. تهران: بی جا،
  • بلادی، عبدالعزیز. (1358 ش). آسمان‌های هفت گانه. تهران.نشر عطایی.
  • بوکای، موریس. (1365 ش). مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم. ترجمه ذبیح الله دبیر. چاپ سوم. تهران. دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
  • بهبودی، محمد باقر. (بی تا). هفت آسمان. تهران. نشر معراجی.
  • بهرامی نژاد، ابوالفضل. (1337 ش). پژوهشی پیرامون طبیعت و ماورای طبیعت. تهران: گلشن.
  • پترسون، مایکل. (1379 ش). عقل و اعتقاد دینی: درآمدی بر فلسفه دین. ترجمه نراقی و سلطانی، احمد، ابراهیم. تهران: طرح نو.
  • تشنر، مقبول احمد. (1368 ش). تاریخچه جغرافیا در تمدن اسلامی. ترجمه محمد حسن گنجی. تهران: بنیاد دائرة المعارف اسلامی.
  • جوهری، اسماعیل ابن حماد. (1404 ق). الصحاح - تاج اللغة و صحاح العربیة. چاپ سوم. بیروت: دارالعلم.
  • حسینی مرعشی، فتح‌اللّه بن محمدرضا. (بی‌تا). تسویة التعلیم فی معرفة التقویم. سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. ‌شماره بازیابی: 16090- 5،
  • حسینی شیرازی، سید محمد. (1423 ق). تبیین القرآن. بیروت. دارالعلوم.
  • حنفی، احمد. (1980 م). التفسیر العلمی للآیات الکونیة فی القرآن. چاپ سوم. قم . دارالمعارف.
  • حیری نیشابوری، اسماعیل بن احمد. (1380 ش) وجوه القرآن. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
  • دگانی، مایر. (1393 ق). نجوم به زبان ساده. ترجمه محمد رضا خواجه پور. تهران: موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی.
  • دهخدا، علی اکبر. (1377 ش). لغتنامه. چاپ دوم. تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
  • ذهبی، محمد حسین. (1396 م). التفسیر و المفسرون. چاپ دوم. قم. دارالکتب الحدیثهْ.
  • راغب اصفهانی. (1426 ق). مفردات ألفاظ القرآن. چاپ پنجم. قم. ذوی القربی.
  • رضایی اصفهانی، محمد علی. (1385 ش). پژوهشی در اعجاز علمی قرآن. چاپ اول. قم. پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن.
  • روسو, پی یر. (1335 ش). تاریخ علوم. ترجمه حسن صفاری. چاپ دوم. تهران. امیر کبیر.
  • زحیلی، وهبة بن مصطفی. (‌1418 ق). التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج. چاپ دوم. بیروت: دارالفکر المعاصر.
  • زغلول راغب محمد نجار. (1425 ق). السماء فی القرآن الکریم. چاپ اول. بیروت: دارالمعرفة.
  • زمانی قمشه‌ای، علی. (1381 ش). هیئت و نجوم اسلامی. قم: موسسه فرهنگی سماء.
  • سبزواری، حاج ملأ هادی. (بی تا). شرح منظومه. قم .نشر دارالعلم.
  • سروش، عبدالکریم. (1378 ش). بشر و بشیر. روزنامه کارگزاران، تاریخ 19/12/1387 ش.
  • سزگین، فؤاد. (1371 ش). گفتارهایی پیرامون تاریخ علوم عربی و اسلامی. ترجمه محمد رضا عطائی. مشهد: آستان قدس رضوی. بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
  • شریعتی مزینانی، محمد تقی. (1368 ش). تفسیر نوین. تهران. دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
  • شمس‌الدین آملی، محمد بن محمود. (1381 ش). نفائس الفنون فی عرائس العیون. تهران: اسلامیه.
  • صاحب بن عباد، کافی الکفاة، اسماعیل بن عباد. (1414 ق) المحیط فی اللغة. چاپ اول. بیروت: عالم الکتاب.
  • صادقی تهرانی، محمد. (1356 ش). زمین و آسمان و ستارگان از نظر قرآن. چاپ دوم. قم. کتاب فروشی مصطفوی.
  • طباطبایی سید محمد حسین. (1417 ق). المیزان فی تفسیر القرآن. چاپ پنجم. قم. دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین.
  • طبرسی، فضل بن حسن. (1372 ش). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. چاپ سوم. تهران: ناصر خسرو.
  • طنطاوی جوهری. (بی تا). الجواهر فی تفسیر القرآن. قم .نشر دارالفکر.
  • طوسی، محمد. (1407 ق). تجرید الاعتقاد. تهران: مرکز النشر التابع لمکتب الإعلام الإسلامی.
  • طوسی، محمد. (بی‌تا الف). زبدة الهیئة. چاپ اول. طهران: کتابخانه و مرکز اسناد ملی جمهوری اسلامی ایران. شماره بازیابی: 6- 16194.
  • طوسی، محمد. (بی‌تا ب). معینیه. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی‌شماره بازیابی: 2/ 6346.
  • طوسی، محمد بن حسن. (1409 ق). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت. دارالاحیاء التراث العربی.
  • طیب، عبدالحسین. (1366 ش). اطیب البیان فی تفسیر القرآن. چاپ دوم. تهران: انتشارات اسلام.
  • عدالتی، تقی و فرخی، حسن. (1385 ش). اصول و مبانی جغرافیای ریاضی. چاپ سوم. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی (ع).
  • فخرالدین رازی، محمد بن عمر. (1420 ق). مفاتیح الغیب. چاپ سوم. بیروت. داراحیاء التراث العرب.
  • فراهیدی، خلیل ابن احمد. (1410 ق). کتاب العین. چاپ دوم. قم. هجرت.
  • فضایی، یوسف. (1356 ش). پیدایش انسان و آغاز شهر نشینی. تهران: امیرکبیر.
  • فیاض لاهیجی ملا عبد الرزاق. (1383 ش). گوهر مراد. تهران: نشر سایه.
  • قاسمی, محمد جمال الدین. (1398 ق). محاسن التأویل. چاپ دوم. قم. دارالفکر.
  • قرشی، سید علی اکبر. (1377 ش). تفسیر احسن الحدیث. چاپ سوم. تهران: بنیاد بعثت.
  • قرطبی، محمد ابن احمد. (1378 ق). الجامع لاحکام القرآن. قم. دارالکتب العربی.
  • قطان مروزی، حسن بن علی. (1390 ش). کیهان شناخت. تهران: موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
  • قطب‌الدین شیرازی، محمود بن مسعود. (بی‌تا). اختیارات مظفری. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره بازیابی: 1- 6492.
  • کالین، ا رنان. (1371 ش). تاریخ علم کمبریج. ترجمه حسن افشار. چاپ دوم. تهران: نشر مرکز.
  • کتاب مقدس. (1383 ش). ترجمه فاضل خان همدانی. چاپ دوم. تهران. اساطیر.
  • کرومبی، آ.سی.(1371 ش). از آگوستین تا گالیله. ترجمه احمد آرام. چاپ اول. تهران، سمت.
  • مجلسی، محمد باقر. (1362 ش). بحارالانوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (ع). چاپ دوم. قم. دارالکتب الاسلامیة.
  • مروزی بخاری، محمد بن مسعود. (بی‌تا). کفایة التعلیم فی صناعة التنجیم. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
  • مسترحمی، سید عیسی. (1387 ش). قرآن و کیهان شناسی. چاپ اول. قم. پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن.
  • مصباح یزدی، محمد تقی. (1373 ش). معارف قرآن. قم. در راه حق.
  • مصطفوی، حسن. (1402 ق). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. چاپ اول. قم. مرکز الکتاب للترجمه و النشر.
  • معرفت، محمد هادی. (1417 ق). التمهید فی علوم القرآن. قم. دفتر انتشارات اسلامی.
  • معصومی همدانی، حسین. مولوی، محمد علی. (1367 ش). دائرة المعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
  • مکارم شیرازی, ناصر. (1371 ش). تفسیر نمونه. چاپ بیست و هشتم. قم. دارالکتب اسلامیه.
  • مولوی، محمدعلی. (۱۳۸۳ ش). «بطلمیوس»؛ دایرة المعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
  • نصر، سید حسین. (1359 ش). علم و تمدن در اسلام. ترجمه احمد آرام. تهران: انتشارات خوارزمی.
  • نصر، سید حسین. (1342 ش). نظر متفکران اسلامی درباره طبیعت. تهران: دانشگاه تهران.
  • نیازمند شیرازی، ید الله. (1355 ش). اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی. چاپ چهارم. تهران. میهن.
  • هاکس، جیمز. (1306 ش). قاموس کتاب مقدس. چاپ اول. تهران. اساطیر.
  • هلزی هال، لویس ویلیلم. (1376 ش). تاریخ و فلسفه علم. ترجمه عبد الحسین آذرنگ. تهران. سروش.
  • هیوی، سید باقر. (1345 ش). هیئت در مکتب اسلام. تهران: کتابفروشی اسلامیه.
  • Jarrar, Maher. (2002). Heaven and sky. Encyclopedia of the Quran,ed. Jane Dammen Mc Auliffe. General Editor. Leiden: Brill
  • Neuwirth, Angelika. (2001). Encyclopedia of the Quran, ed. Jane Dammen Mc Auliffe.General Editor. Leiden: Brill.
  • Kunitsch, Paul. (2004). Planets and stars. Encyclopedia of the Quran, ed. Jane Dammen Mc Auliffe. General Editor. Leiden: Brill